Danas

IZAZOVI INTERKULTURALIZMA

O hrvatsko-srpskim međuknjiževnim relacijama, Antonu Gustavu Matošu, Jovanu Skeriću, Vladanu Desnici, Milošu Crnjanskom…

Da li su danas moguće južnoslovenske komparativne studije, upitao se Mihajlo Pantić, univerzitetski profesor i pisac u tekstu koji je pre četrnaest godina objavio u časopisu „Sarajevske sveske“, podsetivši na sadašnje čvrste državne granice, na podeljen jezik, pa u maksimalnoj meri čak i onu objektivno nedeljivu tradiciju.

Taj opravdani naučni lament nad distanciranjem, koje je nametnula politika, od ranije prepletenih kultura na ovim prostorima, uz poštovanje svih razlika individualne kreativnosti, navela je Iva Tešić u svojoj knjizi pod nazivom „Sličnosti, razlike, isključivosti. Hrvatsko-srpske međuknjiževne relacije“ u izdanju „MeanderMedia“ iz Zagreba. Ovo jezgrovito i britko delo upravo podseća, piše autorka u Uvodu, na stvaraoce koji su „svojim radom (i životom) bili vezani i za hrvatsku i za srpsku kulturu“, na pisce Antuna Gustava Matoša, Tina Ujevića, uz Vinaverove tekstove o njemu, Josipa Kulundžića, Miloša Crnjanskog i Vladana Desnicu.
U intervjuu za „Danas“ Iva Tešić objašnjava šta ju je navelo na pisanje najnovije knjige. – Inspiracija je vezana prevashodno za dominantno prisustvo isključivosti i dosledno prenebregavanje književnoistorijskih činjenica, i u srpskoj i u hrvatskoj sredini, zarad javno prihvatljivih i nacionalno orijentisanih diskursa. Zato je ova knjiga mali prilog komparativnim studijama srpske i hrvatske književnosti, ali i podsećanje na uzajamna prožimanja ovih literatura, kao i na autore koji su svojim životom i radom bili vezani i za srpski i za hrvatski književni i kulturni kontekst, te, samim tim, predstavljaju deo zajedničke – srpsko-hrvatske ili hrvatsko-srpske – nekada jugoslovenske – jugoslavenske – kulturne i književne baštine. Bez obzira na činjenicu da izučavanje jugoslovenskog, posebno hrvatsko-srpskog, konteksta nužno nameće problem pripadanja jeziku i naciji, podsetili bismo da stvaraoci pripadaju književnosti, kojoj su imanentne i interliterarnost i interkulturalnost. Dakle, svako svojatanje ujedno označava i nasilno svođenje na odabrane, u datom momentu svrsishodne, okvire, što se kosi sa suštinom svake, pa i književne, umetnosti – kaže Iva Tešić.
Prvi tekst u knjizi posvetili ste odnosu Matoša i Skerlića. Kakav je on bio?
– Da bismo razumeli relaciju Matoš – Skerlić, neophodno je da ukažemo na neke važne činjenice koje se tiču pozicija sa kojih su delovali ovi književnici. Iako su i jedan i drugi prisutni u srpsko-hrvatskom javnom prostoru na prelazu 19. u 20. vek, Matoš i Skerlić predstavljali su nepomirljive suprotnosti, njihove su se koncepcije mimoilazile i na literarnom, i na ideološkom, i na socijalnom planu. Možda je to Matoš na najbolji način sažeo sledećim rečima: „Mi smo na protivnim polovima. On je socijalist, ja sam nacionalist. On je – barem tako tvrdi – Jugosloven, ja sam Hrvat. On je realist, ja to nisam. On je profesor, ja sam ‘boem’. On propovijeda, ja se smijem.“ Matoševi artistički postulati bili su u koliziji sa moralizmom i utilitarizmom koje je zagovarao Jovan Skerlić – dok se jedan bunio protiv dogmatizma i direktiva, braneći pravo na umetničku autonomiju i ne dopuštajući bilo kakvu vrstu umetničke instrumentalizacije, drugi se zalagao za literaturu u službi patriotske borbenosti i podsticanja napretka.
Matoševe primedbe na račun Skerlićevih neodobravanja modernističkih glasova koji su se pojavili u srpskoj literaturi početkom 20.veka bile su i te kako osnovane. U Skerlićevom sistemu nije bilo mesta za pesimizam, odnosno „književne zaraze“, dok je upravo u takvim pojavama Matoš naslućivao vesnike novog doba. U tom smislu, možemo reći da su oni Matoševi napadi na Skerlića, podstaknuti potrebom da stane u odbranu književnika poput Disa, Pandurovića…, bili opravdani, imajući u vidu da upravo ti autori i danas slove za najznačajnije predstavnike sprske moderne.
– Moramo naglasiti da je Matoš, iako prilično ostrašćen u nasrtajima na Jovana Skerlića, ipak imao poštovanja prema svom antipodu, o čemu svedoči i opaska iz eseja posvećenog Skerlićevim „Piscima i knjigama“: „Neprijatelji su luksuz, kao i prijatelji, i treba ih odabirati.“
Matoševi tekstovi su i dokument o jednom vremenu i jednoj sredini – Beogradu u kome je u dva navrata živeo.
– Matoševi tekstovi nesumnjivo predstavljaju dragoceno svedočanstvo o dešavanjima ne samo na književnoj i kulturnoj, već i na društvenoj i političkoj sceni Beograda. Osim što je postao aktivni učesnik književnog života srpske prestonice, Matoš je prerastao u svojevrsnog hroničara, ostavljajući u svojim zapisima trag o jednom vremenu i o podneblju na kome je boravio u dva navrata 1894. i 1904. . Došavši u srpsku prestonicu kao vojni dezerter 1894, Matoš je zbog svoje tvrdnje da je stekao drugu domovinu dobio etiketu srbofila. Međutim, činjenica je da je, usled sopstvene suverenosti i beskompromisnosti, ovaj autor bio jednako nedobrodošao i u matičnoj i u srpskoj sredini. Kao što je bio izrazito subjektivan, često i kontradiktoran, u iskazivanju kritičkih promišljanja, možemo reći i da je odnos prema Beogradu, takođe, obojen isključivostima. Dok je s početka oduševljeno govorio o svojoj novostečenoj domovini, nakon započete polemike sa Jovanom Skerlićem, hrvatski književnik je počeo da se žali na izopštenost i osujećenost kojoj je bio izložen upravo zbog smelosti da se ustremi na autoritet kakav je bio Skerlić. Svedočanstvo o nezavidnom položaju u kome se našao možemo pronaći u nekolikim tekstovima, u kojima Matoš direktno optužuje Skerlića i njegov kružok za egzistencijalnu ugroženost u Beogradu.
Veoma su zanimljivi tekstovi Crnjanskog o Hrvatskom primorju. Zašto su ostali na margini njegove putopisne proze?
– Tekstovi Miloša Crnjanskog posvećeni Hrvatskom primorju, autor je koristio veliko „h“, ostali su na margini piščeve putopisne proze, imajući u vidu da je reč o novinskom žanru. Naime, putopisne reportaže su tokom 20- ih i 30-ih godina 20. veka bile veoma popularne u ondašnjoj štampi, a baš u to vreme je Crnjanski radio kao dopisnik dnevnih listova, informišući jugoslovensku javnost o prilikama u svetu, ali i u raznim delovima tada zajedničke države. U naznačenom periodu, putopisne reportaže su bile prevashodno vezane za „domaće prostore“, pri čemu je pisanje o, za većinu čitalaca, nepoznatim predelima predstavljalo i deo državne strategije, koja je imala cilj da popularizuje teritorije zajedničke zemlje. U pozadini takve ideje krila se, između ostalog, i tendencija osnaživanja jugoslovenskog, kao nadnacionalnog, identiteta. Crnjanski je u Vremenu, Politici i Turističkom Lloyd-u objavio seriju reportaža iz Dalmacije, Istre i Kvarnerskog zaliva, a na poziv Turističke organizacije Kraljevine SHS, angažovan je 1927. da upozna svoje sunarodnike sa jadranskom obalom. Tim povodom napisao je bedeker „Naše plaže na Jadranu“. Iako su navedeni tekstovi publikovani u štampi, i pretežno su prigodnog karaktera, moramo napomenuti da Crnjanski u putopisnim reportažama ne popisuje i opisuje viđeno, već pruža uvid i u kulturno-istorijski kontekst: pominje lokalna predanja, istorijske činjenice, osvrće se na arhitekturu, dok u nekim napisima zapažamo angažovanost i vrlo emotivan odnos prema dešavanjima na društvenopolitič kom planu, posebno kada piše o Kvarnerskoj obali i Rijeci. Važno je naglasiti da Crnjanskovi radovi putopisno-reportažnog karaktera prevazilaze jednostavnost žurnalističkog izraza – tekstovi Miloša Crnjanskog nisu literarno inferiorni i Crnjanski „ne izneverava sebe kao pisca“, pa čak i u ulozi novinara ostaje prepoznatljiv po svojim stilskim, poetskim i poetičkim specifičnostima. Na mnogim mestima uočavamo prisustvo sumatraističkih elemenata. Dakle, iako bi se očekivalo da su piščevi žurnalistički prilozi bez veće literarne vrednosti, iščitavanjem reportaža sa hrvatskog primorja možemo bez ikakve sumnje zaključiti kako Crnjanski ostaje umetnik i u slučaju kada ga priroda žanra obavezuje na drugačiji diskurs…