Vreme
ARHEOLOGIJA - DVOR POSLEDNJEG SRPSKOG DESPOTA
Crkva cara Dušana na Dvorinama
Kako su arheolozi, tražeći na lokalitetu Dvorine kuću poslednjeg srpskog despota, otkrili crkvu cara Dušana koja po dimenzijama i freskama prevazilazi vladarske zadužbine tog vremena.
U Dvorinama, podno planine Venčac, u selu Banja kod Aranđelovca, tragajući za dvorom poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića, arheolozi su naišli na nešto potpuno neočekivano i značajnije. Naime, 2011. godine pronašli su veliku crkvu iz sredine 14. veka čiji je ktitor gotovo sigurno bio car Stefan Dušan. Zato je prošle godine arheološki lokalitet Dvorine dobio status nepokretnog kulturnog dobra, kao arheološko nalazište od izuzetnog značaja. Nedavno je u Narodnom muzeju u Aranđelovcu prikazana izložba “Dvorine – na severu srpskog carstva”, na kojoj su prikazane freske skinute sa zidova crkve. Ove godine su u planu dalja istraživanja i konzervacija crkve. O ovoj crkvi nema ni reči u pisanim izvorima, što je veoma neobično imajući u vidu njenu veličinu i lepotu. Crkva je monumentalna, dugačka je 27 a široka 14 metara, pa po dimenzijama, načinu gradnje i ukrašavanju, prevazilazi vladarske zadužbine tog vremena. Nije jasno zašto je podignuta tako daleko na severu, blizu tadašnje srpsko- ugarske granice. Arheolozi pretpostavljaju da je u drugoj polovini 14. veka kad je Beograd bio pod mađarskom upravom, ova crkva bila sedište beogradske mitropolije ili neke novoosnovane eparhije na severu. Arheološkinja Anastasija Stojanović iz Narodnog muzeja u Aranđelovcu objašnjava da je “crkva na Dvorinama zapravo na dobrom mestu s obzirom da se nalazi pored puta koji od Beograda vodi ka Rudniku, bitnom srednjovekovnom gradu. Osim toga, nalazi se na planini Venčac, bogatoj mermerom i kamenom koji je korišćen pri njenoj izgradnji. Gubitkom Beograda, izgubljeno je i sedište mitropolije na severu srpske države, tako je mitropolija bez problema mogla da se prenese na Dvorine”. Građena je u srpsko-vizantijskom stilu, što je karakteristično za prostor Makedonije i Kosova i Metohije – sličnosti je moguće naći kod Svetih Arhanđela kod Prizrena, Svetog Nikole Dabardskog i Matejči kod Kumanova. Prema arheolozima, to je najsevernija crkva vardarske škole arhitekture u srednjovekovnoj Srbiji. U njenoj osnovi upisan je razvijeni krst, koji čine slobodno zidani stubovi na kojima se nalazila kupola iznad centralnog dela naosa. Crkva je izgrađena veoma kvalitetno, uz korišćenje lomljenog kamena, opeke i tesanika sige, koji su u vidu velikih ploča upotrebljeni i za oplatu unutrašnjih zidova naosa i oltara, nakon čega su omalterisani. Značajan deo opeke je kasnoantički i korišćen je sekundarno. Na osnovu nekoliko pečata sa opeke, zna se da potiče iz radionice iz Viminacijuma. Pronađen je i deo rimskog natpisa uzidan u crkvu, koji ukazuje da je za izgradnju crkve korišćen sekundarni materijal sa neke kasnoantičke ruševine u blizini, što je verovatno bila Gradina na vrhu Venčaca. Zidno slikarstvo je izuzetno i moguće ga je porediti sa onim u Gračanici. Freske u oltaru i naosu prikazane su u najboljem umetničkom stilu tog vremena. Posebno se izdvajaju freske sa predstavama lica i ćiriličnim slovima. Zidovi priprate nisu bili ni oslikani niti omalterisani iznutra, pa je moguće da crkva nikada nije bila završena. Nakon što je gradnja obustavljena, crkva je korišćena kao groblje, a nekropola se razvijala i sa svih strana oko crkve. Već u prvoj polovini 15. veka crkva je napuštena i korišćena je za sahranjivanje, a delimično je oštećena i srušena nakon 1451. godine u vreme Turaka. “Pretpostavlja se da su u napuštenoj crkvi neko kraće vreme boravile vojne jedinice iza kojih je ostalo dosta životinjskih kostiju u vatrištima, a u sloju pepela u priprati nađeni su vrhovu strela i konjska oprema. Ovaj sloj se vezuje za vreme kad je crkva bila napuštena, a datuje se pomoću nađenog novca Mehmeda Osvajača u drugu polovinu 15. veka. Najverovatnije je u pitanju vreme pada srpske despotovine 1459. godine i nadiranja Turaka ka Smederevu”, ističe arheološkinja Anastasija Stojanović. Nakon što je napuštena, korišćena je za sahranjivanje sve do sredine 19. veka. Otkrivene su zidane grobnice sa bogatijim nalazima, koje svedoče da su u prvim vekovima turske uprave ovde boravile značajnije ličnosti. Otkriveno je i nekoliko nadgrobnih ploča od mermera iz druge polovine 14. veka, koje se razlikuju po obliku i veličini, klesane od lokalnog mermera iz klesarskih radionica koje se vezuju za majdan kvalitetnog mermera na planini Venčac. Najčešće su polirane na spoljnim površinama. “Na osnovu bogatog grobnog inventara, pojedini grobovi mogu se pripisati vlasteli, nađeni su nakit i očuvani delovi skupocenih tkanina, a pre svega i na osnovu natpisa na nadgrobnim pločama”, objašnjava Anastasija Stojanović. U grobovima su pronađeni sitni predmeti, keramičke posude, novac i nakit. Ističe se letački dukat, kakav nije do sada pronađen na teritoriji srednjovekovne Srbije, kao i pozlaćeni prsten, za koji se veruje da je pripadao Bogdanu, ocu Pavla Bakića. On je bio bogato sahranjen u odeždi, protkanoj zlatnim nitima. Pavle je bio izuzetno bogat i držao je oko 50 sela oko Venčaca. Izuzetni nalaz jesu dva nadgrobnika sa natpisom, što se u srednjovekovnoj arheologiji ne sreću često, a koji nam kazuju ko je sahranjeni pokojnik. Uglavnom je reč o bitnijim osobama i onim ljudima koji su imali novca da plate da se njihovo ime ili natpis uklešu. Prva nadgrobna ploča nalazi se zapadno od priprate, a na njoj je uklesano samo “PETR”. Verovatno je reč o imenu pokojnika. Druga ploča uz severni zid priprate imala je duži natpis, u tri reda: “Tu leži B(V) ratislav Bolić čovek Lazarev”. Prvo slovo njegovog imena nije baš najjasnije. Pretpostavlja se da je bio u službi kneza Lazara. Severozapadno od crkve arheolozi su počeli da istražuju građevinu koja je imala prizemni deo i gornji sprat. Pretpostavlja se da je to bio dvor despota Pavla Bakića, onaj s početka teksta, zahvaljujući kome je nađena Dušanova crkva. Inače, Bakićeve dvore prvi je zabeležio Vuk Stefanović Karadžić, zatim đeneral Jovan Mišković, putopisac Feliks Kanic i Borivoje Drobnjaković. Sačuvan je samo podrumski deo, jer su meštani uzimali građevinski materijal. U zidovima su ugrađivani nadgrobni spomenici, isti oni kao što su pronađeni na srednjovekovnom groblju oko crkve, odakle verovatno potiču. Na osnovu preliminarnih datovanja nalaza iz vremena poslednjeg korišćenja objekta, može se pripisati kraju srednjovekovnog perioda ili ranom turskom periodu. Starija faza izgradnje je verovatno srednjovekovna, te se može povezati sa gradnjom crkve, smatraju arheolozi. Otkriće Dušanove crkve u Dvorinama smatra se velikim i važnim za istoriju i umetnost. Takođe ukazuje i dokazuje moć arheološkog istraživanja da otkrije nešto o čemu nema nikakvog traga. Važno je i za ovaj kraj, jer svedoči o njegovoj bogatoj istoriji i dozvoljava mogućnost da se Dvorine nađu na turističkoj mapi opštine Aranđelovac.
